Στην «Πολιτεία» ο Πλάτωνας θέτει ένα θεμελιώδες ερώτημα για την ηθική των μελών μιας ευνομούμενης κοινωνίας: «Έστω ότι έχετε ένα δαχτυλίδι (το δαχτυλίδι του Γύγη) που, όταν γυρνάτε μια πέτρα του, σας καθιστά αόρατους. Για ποιο σκοπό τότε θα έπρεπε να πράττετε δίκαια;». Στους καιρούς μας, στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και της Κοινωνίας της Πληροφορίας, το ίδιο διαχρονικό ζήτημα ηθικής καθίσταται ιδιαίτερα επίκαιρο. Ποιες είναι άραγε οι δεοντολογικές αρχές του σύγχρονου ανθρώπου που, με τη βοήθεια των μέσων των Τεχνολογιών της Πληροφορίας και Επικοινωνίας (ΤΠΕ), θεωρεί ότι καθίσταται «αόρατος», αποκτά ελευθερίες να κινείται ανεξέλεγκτα στο Διαδίκτυο (Internet) και νομίζοντας ότι διατηρεί τη ανωνυμία του περιηγείται στις «λεωφόρους» του κυβερνοχώρου (cyberspace), έχοντας πρόσβαση στις ανεξάντλητες πηγές πληροφοριών του Παγκόσμιου Ιστού (World Wide Web-WWW); To Διαδίκτυο αποτελεί το μεγαλύτερο υπολογιστικό σύστημα στον κόσμο, η δομή του είναι πλήρως ανοικτή σε κάθε χρήστη Ηλεκτρονικού Υπολογιστή (Η/Υ), είναι απόλυτα αποκεντρωμένο και αυτοδιαχειριζόμενο, καθώς δεν είναι ιδιοκτησία κανενός και δεν ελέγχεται από κανέναν. Οι υπηρεσίες του Internet (ο παγκόσμιος ιστός, το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, οι τηλε-συνδιασκέψεις, οι συνομιλίες σε ομάδες συζητήσεων κα) παρέχουν στους χρήστες Η/Υ μια πληθώρα ωφελειών που σχετίζονται με την επίλυση απλών ή σύνθετων προβλημάτων, την αύξηση της παραγωγικότητας, την πρόσβαση σε ένα απεριόριστο πλούτο πληροφοριών, την εκπαίδευση και κατάρτιση από απόσταση, την ανάπτυξη νέων τύπων εργασίας (τηλε-εργασία) και εμπορίου (ηλεκτρονικό εμπόριο), την ψυχαγωγία και, πάνω από όλα, την επικοινωνία. Ο χρήστης του Διαδικτύου είναι σε θέση, αν αξιοποιήσει θετικά όλα αυτά τα τεχνολογικά αγαθά, να γίνει κοινωνός πρωτόγνωρων δυνατοτήτων και εμπειριών σε ό,τι αφορά στην ανάπτυξη της ελευθερίας της σκέψης, της έκφρασης, της μάθησης και της επικοινωνίας, στην ενίσχυση της ισοτιμίας του έναντι των άλλων μελών της ψηφιακής κοινότητας (e-citizens), στη διαφύλαξη της ιδιωτικότητας και στην ενίσχυση της ακεραιότητας της προσωπικότητάς του.
Όπως όμως για κάθε τεχνολογικό επίτευγμα έτσι και για το Διαδίκτυο, θα ήταν λάθος αν κανείς προσπαθούσε να του προσδώσει το χαρακτηρισμό του «ηθικού» ή του «ανήθικου». Οι απόψεις αυτές ανήκουν σε άλλες εποχές και υποστηρίζονται ακόμη από εκείνους τους λίγους που άκριτα αποδέχονται ή με πάθος αντιστέκονται σε κάθε τεχνολογική εξέλιξη. Η δεοντολογική χρήση του Διαδικτύου (e-χρήση) και η αξιοποίηση των μέσων των ΤΠΕ εξαρτάται σχεδόν αποκλειστικά από την ηθική των χρηστών, ηθική που διαμορφώνεται, εκτός Διαδικτύου, από το οικογενειακό περιβάλλον, το σχολείο, το σύστημα εκπαίδευσης, την παιδεία, και γενικότερα, το κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον και τις επιδράσεις του στην προσωπικότητα του καθενός. Έτσι εκτός από «φωτεινή» πλευρά του Διαδικτύου, υπάρχει και μια άλλη «σκοτεινή» πλευρά, η γνωριμία με την οποία εξαρτάται, κατά κύριο λόγο, από τη στάση ζωής του καθενός. Το πρόβλημα έχει παγκόσμιες διαστάσεις. Η σκοτεινή (και διόλου αθέατη) πλευρά του «πλανητικού χωριού» περιλαμβάνει κυρίως την ανεξέλεγκτη έκθεση άσεμνου, πορνογραφικού υλικού, με πολλές φορές διαστροφικό περιεχόμενο, σε ένα ανεξάντλητο πλήθος δικτυακών τόπων (web sites) και ιστοσελίδων (web pages). Εξίσου επικίνδυνη είναι η πλοήγηση σε sites βίαιας, ρατσιστικής και τρομοκρατικής θεματολογίας, η συμμετοχή σε παράνομο τζόγο, η πρόσβαση σε ιστοσελίδες σατανιστικών και παραθρησκευτικών οργανώσεων. Στο σκοτεινό τοπίο περιλαμβάνεται η λήψη μηνυμάτων ηλεκτρονικού ταχυδρομείου με ακατάλληλο περιεχόμενο (χωρίς να είναι τις περισσότερες φορές γνωστά τα στοιχεία του αποστολέα), η διακίνηση αρχείων με προσωπικά-ευαίσθητα δεδομένα, η παραβίαση του ιδιωτικού απορρήτου, το οικονομικό έγκλημα σε on-line συναλλαγές, η αποστολή ιών (computer viruses) και προγραμμάτων με σκοπό την πρόκληση καταστροφών στους Η/Υ των αποδεκτών, η προώθηση προπαγανδιστικού υλικού, η διάδοση μηνυμάτων με σκοπό τον προσηλυτισμό ή ακόμη και την παρότρυνση σε αυτοκαταστροφικές ενέργειες. Τον μακρύ κατάλογο συμπληρώνουν οι τηλε-συνομιλίες με άτομα αμφιβόλου ηθικής και προθέσεων που εκεμεταλλεύονται τις τεχνολογικές τους δεξιότητες για να αντλήσουν δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα, ή ακόμη να ασκήσουν δράσεις διακίνησης ναρκωτικών και προϊόντων εγκλήματος.
Πρόσφατα το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης στη χώρα μας προκάλεσε η είδηση της εξάρθρωσης ενός κυκλώματος που διακινούσε στο Internet πορνογραφικό υλικό και, μεταξύ άλλων, υλικό παιδεραστίας. Κάθε πολίτης οφείλει να γνωρίζει ότι το πρόβλημα δεν είναι μεμονωμένο. Το Internet, ως εικονικό αντίγραφο του κόσμου στον οποίο ζούμε, παρέχει στο χρήστη τα πάντα, όπως και η πραγματικότητα. Επιπρόσθετα, δημιουργεί υπερβάσεις καταργώντας αποστάσεις και σύνορα σε ένα κόσμο που δέχεται ένα πρωτόγνωρο τύπο ελευθερίας κινήσεων, ανταλλαγής απόψεων και ιδεών. Η δεοντολογική αξιοποίηση των υπηρεσιών του Internet και η αποφυγή αθέμιτης e-χρήσης είναι υπευθυνότητα, καταρχήν, κάθε ενήλικου, ώριμου, συνειδητοποιημένου πολίτη και, κατά δεύτερο λόγο, της Πολιτείας που πρέπει οπωσδήποτε να εφαρμόσει κατάλληλες πολιτικές εκπαίδευσης και αγωγής των ανηλίκων, των γονέων και των εκπαιδευτικών, όπως και να υλοποιήσει ολοκληρωμένα μέτρα ασφάλειας από το διαδικτυακό έγκλημα. Στα πλαίσιο αυτό η χώρα μας καλείται, πριν να είναι αργά, να υιοθετήσει απαραίτητες δράσεις που να συμβαδίζουν με τις αντίστοιχες αποφάσεις του Συμβουλίου της Ευρώπης (Βουδαπέστη, 23-11-2001, Διεθνής Σύμβαση για το Διαδικτυακό Έγκλημα, http://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Html/185.htm).
Σε πρόσφατη έρευνα της METRON ANALYSIS υπολογίστηκε ότι στην Ελλάδα το 35% των Ελλήνων είναι ενεργοί χρήστες H/Y και 1,4 εκατομμύρια είναι χρήστες Ίντερνετ (e-χρήστες), οι χρήστες μεταξύ 12-17 ετών είναι περίπου 700.000. Σε έρευνα του Κέντρου Εκπαιδευτικής Έρευνας, σε 161 σχολεία και 4.317 μαθητές, υπολογίστηκε ότι περίπου το 78% περίπου των μαθητών χρησιμοποιεί συστηματικά τον Η/Υ, το 34.3% χρησιμοποιεί e-mail και το 51.2% περιηγείται στον παγκόσμιο ιστό. Τα αποτελέσματα των ερευνών δείχνουν τη ραγδαία εξάπλωση της χρήσης των προϊόντων των ΤΠΕ στους νέους της χώρας και, ταυτόχρονα, προβάλουν την αναγκαιότητα και τη σημαντικότητα της ευθύνης των γονέων για τον έλεγχο των sites που επισκέπτονται τα παιδιά τους. Σε έρευνα του περιοδικού CHIP επτά στους δέκα e-χρήστες στην Ελλάδα ηλικίας 7 έως 17 ετών έχουν επισκεφθεί πορνογραφικά sites, ενώ τα παιδιά σε ποσοστό 98%, δεν έχουν πληροφορηθεί ποτέ σχετικά με τους πιθανούς κινδύνους του Internet. Ο γονιός είναι απαραίτητο, πρώτα από όλα, να συνειδητοποιήσει τα ωφέλη που παρέχονται στο παιδί από τη χρήση κατάλληλων προγραμμάτων (π.χ. εκπαιδευτικό λογισμικό και ψυχαγωγικά παιχνίδια για κάθε ηλικία), να ενημερωθεί σχετικά με τις ωφέλειες που προκύπτουν από την ορθολογική και με μέτρο e-χρήση, όπως και για τον εθισμό που είναι δυνατόν να δημιουργηθεί στο παιδί από την αλόγιστη e-χρήση. Στις ΗΠΑ για παράδειγμα, σύμφωνα με έρευνα του περιοδικού FamilyPC το 1999, ένα στα τέσσερα παιδιά ηλικίας από 2 (!) έως 12 ετών είναι χρήστης διαδικτύου. Περίπου το ένα τέταρτο των γονιών εφαρμόζει καποιου είδους έλεγχο (με την χρήση κατάλληλων προγραμμάτων-φίλτρων) στην e-χρήση των παιδιών. Επιπρόσθετα, η πράξη που υπογράφτηκε το 1998 για την Προστασία του Ιδιωτικού Βίου των Παιδιών στο Διαδίκτυο (Children?s Online Pivacy Protection) επιβάλλει δικλείδες ασφάλειας των προσωπικών δεδομένων των παιδιών.
Οι γονείς οφείλουν να γνωρίζουν ότι τα παιδιά τους δεν είναι ανυπεράσπιστα απέναντι σε εκείνο τον κόσμο του Internet που περιγράψαμε με μελανά χρώματα προηγουμένως. Ακόμη δεν υπάρχουν επίσημα μέτρα από την πλευρά της Πολιτείας (με εξαίρεση το γενικό Νόμο 2472/97 περί δεδομένων προσωπικού και ευαίσθητου χαρακτήρα και το γενικό άρθρο 370 παρ.1,2, 7 του Ποινικού Κώδικα) για να αντιμετωπιστούν οι ενδεχόμενοι κίνδυνοι, αλλά τεχνολογικά το πρόβλημα μπορεί να αντιμετωπιστεί σε ικανοποιητικό βαθμό. Μια αρχική πρόταση είναι να μάθει ένα παιδί να «σερφάρει» στο Διαδίκτυο με έναν από τους πολλούς φυλλομετρητές (browsers), που είναι κατασκευασμένοι ειδικά για παιδιά. Συγκεκριμένα κυκλοφορούν στο Internet (και μάλιστα στις περισσότερες περιπτώσεις είναι εντελώς δωρεάν) προγράμματα σαν τον ευρύτατα διαδεδομένο Internet Explorer της Microsoft, που όμως είναι περισσότερο εύχρηστα, διαθέτουν ένα κατάλληλο για παιδιά περιβάλλον αλληλεπίδρασης (user interface) και το, κυριότερο, δεν επιτρέπουν την πλοήγηση σε «σκοτεινές περιοχές». Αναφέρουμε ενδεικτικά τους browsers Kiddonet, Surf Monkey, Chibrow, AT Kids Browser και Cybersitter που μπορείτε να «κατεβάσετε» (download) και να εγκαταστήσετε στον υπολογιστή σας από τις διευθύνσεις http://www.kiddonet.com, http://www.surfmonkey.com, http://www.chibrow.com, http://www.winshare.com και http://www.cybersitter.com αντίστοιχα. Κάθε γονιός μπορεί να συμβουλεύσει το παιδί του ώστε να επιλέξει κατάλληλο εκπαιδευτικό λογισμικό και παιχνίδια χωρίς θεματολογία βίας. Προσοχή: η απαγόρευση και οι διαταγές δεν συνιστούν την καλύτερη πολιτική, αφού δημιουργούν συνήθως τα αντίθετα αποτελέσματα. Πολλά επίσης νέα παιχνίδια στην αγορά έχουν στη βασική λίστα επιλογών το πλήκτρο Parental Lock, με το οποίο ο γονιός απενεργοποιεί την εμφάνιση βίαιων σκηνών.
Κατά δεύτερο λόγο, θα πρέπει να αφιερώσετε λίγο χρόνο ώστε να επιλέξετε ένα σύνολο δικτυακών τόπων που περιλαμβάνουν κατάλληλα θέματα εκπαιδευτικού και ψυχαγωγικού περιεχομένου για παιδιά. Στο ίδιο πλαίσιο, προτείνεται στο γονιό να ρυθμίσει τον Internet Explorer, έτσι ώστε να ελέγχει το περιεχόμενο των ιστοσελίδων που παρουσιάζονται σε αυτόν και στο παιδί του. Ο Σύμβουλος (Content Advisor) είναι το εργαλείο του Explorer που επιτρέπει, με εύκολο τρόπο, τη μη δυνατόητα πρόσβασης σε διευθύνσεις «ακατάλληλων» web sites. Για τη ρύθμιση του Συμβούλου πρέπει να ακολουθήσετε (στην Ελληνική Έκδοση του Internet Explorer) τις επιλογές: Εργαλεία > Επιλογές Internet > Καρτέλα Περιεχόμενο > Πλήκτρο Ενεργοποίηση. Στην οθόνη θα εμφανιστούν τέσσερα ρυθμιστικά στοιχεία που σχετίζονται με τη Βία, τη Γλώσσα, το Γυμνό και το Σεξ. Με αυτές τις ρυθμίσεις μπορείτε να ορίσετε το επιθυμητό μέγεθος του αντίστοιχου περιεχομένου, που δεν επιτρέπετε να εμφανιστεί στην οθόνη σας. Στη συνέχεια, αφού πατήσετε το πλήκτρο OK, θα σας ζητηθεί ένας κωδικός ασφαλείας. Αν δώσετε τον ίδιο κωδικό δύο φορές και πατήσετε OK, έχετε ενεργοποιήσει τον Σύμβουλο περιεχομένου. Οι ρυθμίσεις δεν μπορούν να παρακαμφθούν, εκτός και αν γίνει απεγκατάσταση και εγκατάσταση του Internet Explorer ξανά.
Το πλέον αξιόπιστο όμως μέτρο προστασίας για ανήλικους και ενήλικους χρήστες είναι η εγκατάσταση στον Η/Υ ειδικών προγραμμάτων που πραγματοποιούν την απαραίτητη «λογοκρισία» στο περιεχόμενο των ιστοσελίδων ή των ηλεκτρονικών μηνυμάτων. Πρόκειται για τα λεγόμενα φίλτρα (filters-firewalls). Με ένα κατάλληλο φίλτρο μπορείτε, για παράδειγμα, να απαγορεύσετε εντελώς την πρόσβαση στις ιστοσελίδες του Web ενώ, ταυτόχρονα, να επιτρέψετε τη διακίνηση ηλεκτρονικής αλληλογραφίας. Μπορείτε να απαγορεύσετε την πρόσβαση σε ιστοσελίδες που εσείς κρίνετε ως ακατάλληλες, να καθορίσετε μέτρα ελέγχου του περιεχομένου της ηλεκτρονικής αλληλογραφίας και των συνομιλιών σε ομάδες συζητήσεων, να αποτρέψετε τη διακίνηση αρχείων φωτογραφίας (jpeg, jpg, gif κλπ.) και, γενικά, να επιλέξετε ένα σύνολο ρυθμίσεων απαραίτητων για την προστασία του παιδιού. Ιδιαίτερα αξιόπιστα είναι τα προγράμματα Norton Security της Symantec (www.symantec.com) και τo CyberPatrol της CompuServe (www.compuserve.com), που παρέχουν ολοκληρωμένες λύσεις ασφάλειας, όχι μόνο για τον προσωπικό Η/Υ, αλλά ακόμη και για το περιβάλλον του δικτύου Η/Υ μιας εταρείας. Στο διαδίκτυο επίσης μπορείτε να βρείτε δωρεάν φίλτρα στις διευθύνσεις http://www.wiasa.org, http://childsafe.com/index.html και http://www.microweb.com/pepsite/Software/filters.html. Αν τώρα δεν είστε ειδικός σε θέματα e-χρήσης, μπορείτε να απευθυνθείτε στην Εταρεία Παροχής Υπηρεσιών Internet (Internet Service Provider ?ISP) που σας παρείχε τη σύνδεση και να ζητήσετε να εγκαταστήσουν ένα κατάλληλο πρόγραμμα-φίλτρο στον Η/Υ σας. Επιπρόσθετα, μπορείτε να απευθυνθείτε στην Ελληνική Καταναλωτική Οργάνωση (Ε.ΚΑΤ.Ο.) στην γραμμή επικοινωνίας 0801 11 35 286. Τέλος, στα περισσότερα σχολικά εργαστήρια Η/Υ, εκτός από την εποπτεία που θα πρέπει οπωσδήποτε να ασκεί ένας καλά καταρτισμένος (είναι άραγε;) εκπαιδευτικός πληροφορικής, στους εξυπηρετητές (servers) των σχολικών δικτύων Η/Υ έχουν εγκατασταθεί φίλτρα διαχείρισης ακατάλληλου πληροφοριακού υλικού. Ιδιαίτερα αξιόπιστα είναι τα εργαστήρια και τα δίκτυα που δημιουργήθηκαν υπό την επίβλεψη του Προγράμματος της «Οδύσσειας», που συγχρηματοδοτήθηκε από πόρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Απαραίτητος όμως και εδώ είναι ο συνεχής έλεγχος της ασφάλειας, η συντήρηση των προγραμμάτων και, το κυριότερο, οι (συνεχείς) δράσεις κατάρτισης των εκπαιδευτικών.
Συμπερασματικά, η άποψη ότι οι ωφέλειες που προσφέρουν τα σύγχρονα μέσα των ΤΠΕ (με κυριότερο το Internet) είναι περισσότερες (ή λιγότερες) από τις αρνητικές επιπτώσεις είναι τουλάχιστον μια ακραία απλούστευση, αν όχι λανθασμένη. Είναι αναγκαίο να προσπαθήσουμε όλοι, από τους επίσημους φορείς, τους ειδικούς της Πληροφορικής, τους εκπαιδευτικούς, τους γονείς, μέχρι τους απλούς e-χρήστες, να διαμορφώσουμε κανόνες δεοντολογίας στη χρήση των νέων μέσων, συνθήκες παιδείας και αγωγής που θα ενισχύσουν πραγματικά την ελεύθερη βούληση και την κριτική θεώρηση του καθενός απέναντι στην τεχνολογία. Αφού πρώτα συνειδητοποιήσουμε ότι «κάθε τεχνολογική πρόοδος έχει τριών ειδών επιπτώσεις: τις επιθυμητές, αυτές που μπορούμε να προβλέψουμε και αυτές που δεν μπορούμε» (Jacques Ellul, The Technological Bluff, 1990), απαιτείται να εργαστούμε για να αξιοποιήσουμε τις πρώτες, να αποκτήσουμε περισσότερη γνώση για τις δεύτερες και να προφυλαχτούμε, χωρίς ίχνος «τεχνοφοβίας», από τις τρίτες.
